gan A. Gwen Jones.

Rhagfyr 15 1943

Rehearsa1: 4.0 p.m.

Pan g1ywaf ar y radio yr enwau Kieff, Charkov, Krivol-Rog ac yn enwedig Stalino, y ddinas ddur, a’r newyddion am lwyddiant y Rwsiaid yno, bydd fy meddwl yn mynd ‘nol dros hanner can mlynedd, a daw darluniau byw o’r llefydd hyn o flaen fy llygaid. Pan glywais fod Stalino wedi ei ail gymryd gan y Rwsiaid, meddyliais am y Stalino yr oeddwn yn nabod mor dda, canys bum yn byw yno yn ferch ifanc am dair blynedd, ond enw arall. oedd i’r lle yr amser hwnnw - sef Hughesovka, tref a alwyd felly fel nod o anrhydedd i’w sylfaenydd, Cymro o Ferthyr o’r enw John Hughes. Engineer oedd John Hughes a dynnodd sylw’r Tzar Alexander yr ail trydydd, a’r 1lywodraeth Rwsiaid, trwy ei allu technegol pan oedd yn arolygydd y Millwall Docks, Llundain. Yr oedd llywodraeth Rwsia yn awyddus i ehangu eu rheilffyrdd ac i ddatblygu gweithfeydd haearn a glo yn eu gwlad eu hun. Cofiaf glywed yn aml fel y gwahoddwyd Mr. Hughes i sefydlu gweithfeydd yn Rwsia; yn wir ‘rwy’n cofion dda y plaque arian a roddodd y Tzar iddo fel anrheg. Derbyniodd Mr. Hughes y gwahoddiad ac aeth o amgyich y wlad, a dewisodd fan ar wastadeddau unig y Steppes, yn neheudir Rwsia, lle nad oedd and bugail a’i gi i’w gwelod. Ond yr oedd y lle hwn yn gyfoethog mewn glo a haearn, ac heb fod ymhell o Daganrog a Mariupol, porthladdoedd ar fôr Azov. Nid oedd mwngloddiau haearn Krivoi-Rog ymhell iawn a daethant hwythau yn eiddo I Gwmni Newydd Rwsla. — y Novorossiskoe Obshchestvo, a ffurfiwyd yn 1869. ‘Rwy’n cofio i ni ymwe1ed a Chrivoi-Rog yn 1892.

Yn 1889 pan gyrhaeddais Hughesovka yr oedd y boblogaeth wedi cynyddu o ddim i oddeutu hanner can mil, (50,000) a’glofeydd a’r gweithfeydd haearn a dur ar lawn waith. Mae Stalino n’awr yri un o brif ganolfarmau rheilffyrdd dyffryn Donetz, ond yn1889 yr unig reilffyrdd i’r de oedd iTaganrog a Mariupo1 – y stesion agosaf ar llinell i’r gogleddd trwy Charkov oedd Charsisky. Yr oeddom yn dyrfa o bob gwlad ac laith — ( Rwsiaid, Pwyliaid, Ellmyn, Belgiaid~ Iddewon, Tartariaidd a Georgiaid o Tiflis yn y Caucasus cartref Stalin) ac yn eu mysg gwnni bychan o Saeson a Chymry. Daeth John Hughes a gweithwyr profiadol. gydag e o Ddowlais, Merthyr a Rhymney yr amser hwnnw yr oedd tua deg a thrigan o Gymry yno, ond clywais fod yna fwy un adeg. ‘Rwy^’n cofio rhai ohonynt Mr. Watkins a briododd Miss Curtis o Rhymney. Mr. Holland a fu yn Gemiat yng ngweithfeydd Dowlais, y teulu James ac erail]. • Ond y gwr a gofiaf orau oedd John John o Ddowlais, Cymro o’r math gorau, dyn y gellid ymddiried ~ynddo’n drvryadl. Byddwn yn mwynhau siarad gydag e yn Gymraeg. Yr amser yna nid oedd y gweithwyr yn cael eu talu ond un waith y mis ac yr oedd arian y cyflogau yn dod o Daganrog o dan warchod. Bu John Hughes farw ym Mehefln 1889, ychydig fisoedd cyn i mi gyrraedd Hughesovka fel athrawes i ddwy ferch Ifanc Mr. a Mrs. Arthur Hughes. Yr ail o bedwar mab John Hughes oedd Arthur Hughes; a ‘r wraig oedd Miss Augusta James o Lanovor, Sir Fynwy. Diddorol i lawer Cymro ydyw’r ffaith mai’r bardd Islwyn a’u priododd. Gyda llaw trwy bregethwr mawr arall y Parch. Dr. Saunders, Abertawe, yn an-union~gyrcho1, y cefais i’r cyfle i fynd i Rwsia.

Cofiaf y daith hir araf gyda^’r teulu trwy Ewrop, gan aros rhai dyddiau yn Berlin, Warsaw (lle y collais fy ffordd a chael fy hunan yn y Ghetto), wedyn Kieff a Charkov Daw darlun byw o dref hynafol. a sanctaidd Kieff o flaen fy llygald; croesi’r afon lydan y Dnieper, ac edmygu’r llu mawr o eglwys I gyda’u tyrrau a ^tu domes euraidd yn disgleirio yn yr awyr las, Gwelais yno dorf o bererinion wedi cerdded ar hyd y ffordd o Siberia bell. Yna Charkov gyda’i Phrifysgol ardderchog a’i ffeiriau byd-enwog, O^’r diwedd cyrraedd gorsaf Charsisky wedi llwyr flino. Yno yr oedd cerbydau yn in cyfarfod i fynd â ni i Hughes ovka. Nid anghofiaf byth y teimlad o unigrwydd llethol a’m llanwodd wrth deithio dros wastadoddau llwm, digoed, diderfyn y Steppes; dim rhyfedd i hiraeth am Gymru bron fy llwyr orchfygu.

Ond bu^’r diddordob yn y bywyd diarth oedd o em hamgylch a’r awydd naturiol i weld popeth newydd yn help i mi deimlo’n gartrefol Hughesovka. Yr oeddem yn byw mewn tý’ mawr ynghanol gardd eang a waliau uchol o’i gwmpas er mwyn diogelwch, ac yr oedd yna wylwyr yn edrych ar o1 y lle dros y nos, ond ni eflid dibynnu arnynt bob amser.

Nid oedd bywyd yno yn anniddorol nac heb amrywiaeth. Cymerai llythyrau a phapurau o gartref tuag un diwrnod ar ddeg i’n cyrraedd ac yn amyl yr oeddynt wedi eu sensro. Ni chianiateid i rai llyfrau i ddod i mewn i’r wlad. ~

Deuai ymwelwyr yno o bob gwlad ac iaith, engineers a myfyrwyr o Foscow, Petersburg (Leningrad nawr) ac hyd yn oed o Siberia bell. Unwaith daeth Llywodraethwr Talaith Ekaterinoslav, Dnepropotrovsk y’i gelwir nawr i aros gyda ni. Cyrrhaeddodd y tý gyda seromoni mawr yn cael ci hebrwng gan gwmni o Gossacks ar geffylau. Yr oedd gan rai ymwelwyr straeon oedd yn ddiddorol a chyffrous lawn i ferch ifanc fel fi. Dyma’r amser y gelwid y chwyl-dro-ad-wyr yn Nihilists. Dywedwyd wrthyf fy mod yn nabod rhai o honynt ac r‘wyf yn cofio yn dda i mi gael fy rhybuddio am siarad geiriau di-ofal, yn hollol ddiniwed, gan na wyddem pwy fyddai ymysg yr ymwelwyr i’r tý. Yr oedd y polis yn arolygu ac edrych i mewn i bobpeth yn fanwl iawn, a rhaid. oedd bod yn ofalus. Yr oeddynt yn strict iawn wrth chwilio ein passports. Yr wyf wedi cadw fy hen bassport sydd wedi ei arwyddo gan yr Arglwydd Salisbury- prif weinidog yr amser hynny. Yr oeddem yn gallu mwynhau ein hunain mewn sawl ffordd. Gwyddoch fod y Rwsiaid yn gerddorion a chantorion ardderchog. Un waith bob wytbnos yr oeddem yn clywed miwsig o’r radd uchaf ac yn aml yn caol y fraint o glywed boneddiges Polish Madame Yancharski yn canu^’r piano. Yr oedd hi wedi bod yn ddisgybl i Rubinstein ac yr oedd Paderewski yn un o’i chyfeillion.

Nid anghofiaf byth y canu godidog yn yr Eglwys Roegaidd yn Hughesovka. Daeth y newydd yn ddiweddar fod Stalin wedi cydnabod Patriarch yr Eglwys yn Rwsia ag atgofion o lawer gwasanaeth y bum ynddo, yn enwedig gwasanaeth y noson cyn y Pasg. Gwnaeth y gwasanaeth hwn gyda’i seremoni a miwsig ardderchog y côr, yn enwedig lleisiau dwfn y Bass argraff ddofn arnaf. Yr oedd yr olygfa tu fewn i’r eglwys yn llanw un ag ysbryd addoliad. Yr oedd yr eglwys yn orlawn, pawb yn sefyll a chanwyllau yn eu llaw; nid oes seti yn yr Eglwys Roegaidd. Ar ganol nos, fe darawa cloc yr eglwys, yna daw’r offeiriaid yn. eu gwisgoedd hardd ysblenydd a chanant “Cyfododd Grist.” Penlinia pob un o^’r gynulloidfa, ymgroesa, ac ateba ^“yn ddiau fe a gyfododd;” yna fe gân y côr emyn arbennig y Pasc; mae^’r holl glychau yn canu a^’r eglwys i gyd yn disgleirio â goleuadau prydferth. Yna cyfarcha pob un ei gilydd â thri chusan a bloeddiant yn llawen “Cyfododd Crist,” a bydd pawb yn cydorfoleddu. Anodd peidio edmygu y dull manwl y cedwir ympryd y Grawys (Lent) ond cyn gynted y byddai gwyl y Pasc drosodd yr oeddynt yn ymroddi yn ormodol i wledda a byddai’r ysbyty yn llawn,

Un o^'n prif bleserau oedd hela - yr oedd yno faint a fynner o lwynogod a ‘sgyfarnogod, ond ni chaniateid i ni’r merched uno i hela bleiddlaid o herwydd y perigl. Byddai swyddogion y Cossacks yn aml yn dod allan gyda ni ac yr oeddent yn gallu marchogaeth yn rhyfedd. Yr oed y cŵn hela wedi dod o ystad y Court, Merthyr Tydfil a chan fy mod i wedi bod yn ddisgybl yn ysgol y Court, Morthyr. o dan y tair Misses Edwards, yr ooddwn yn teimlo diddordeb yn y cŵn.

Nid anghofiaf chwaith y sglefrio ar lyn y gwaith, a’n teithiau ar sledges dros yr eira disglair, gyda chlychau’rtroika, y tri ceffyl yn canu’n felodaidd yn yr awyr glir. Yr oedd yna dipyn o flas anturiaoth mewn sledgo dros y steppes, gan y byddai llawer o gŵn hanner bleiddiaid weithiau yn ein dilyn a rhaid oedd i Ivan, in gyrrwr ddefnyddio’r whip I^’w cadwtn ôl.

Pan oeddwn yn byw yn Rwsla nid oedd ond dau ddosbarth o bobl. Yr oeddem ni mewn safle i weld y gwahaniaeth mawr oedd rhwng y ddau_. Yr oedd safon bywyd ymysg y mujiks - y bobl gyffredin yn isel iawn ac nid oedd newyn yn beth anghyffredin mewn rhai ardaloedd. Yr oeddynt yn byw mewn tai bychain gwael o goed, gydag un llawr. Nid oedd yno ddim cyfleusterau i sicrhau cysur ac iechyd ond yn unig stove fawr oedd bron yn llenwi^’r ystafell. Arni hi yn aml y cysgent y nos. Wrth gwrs yr oedd tai y gweithwyr yn Hughesovka yn llawer iawn gwell. Ymhob ty chwi welech Ikon sef darlun cysegredig ac nid yw un ty heb ei Samovar, lle stri I wneuthur tê. Yr oeddwn yn hoffi’r mujiks; yr oeddynt yn garedig, yn ddidaro, yn wir grefyddol mewn ffordd syml a diniwed. Gwynebant bob amlwc heb rwgnach – Nitchevo” meddant gan godi eu hysgwyddau. Yr oeddynt yn amyneddgar a chall, yn llawn o synnwyr cyffredin a hiwmor. Ond fe1 pob Rwsiad yn ofergoelus iawn.

Ar nosweithau pryd oedd y tywydd in braf, byddent yn cyfarfod a’i gillydd tu faes pentref - yna byddent yn siglo ar swings a chanu gan daro dwylo, a bron wastad yn bwyta hadau sunflowers. Byddent yn hoff iawn o ddawnsio ac yr oeddent yr mwynhau bywyd cymdeithasol gyda’i gilydd. Rhaid dweud fod pawb yn hoff o^’r dcliod gyffredin “ Kvass” ac os gallant ei gael y ddiod gryfach byth “ Vodka.”

Ar wyliau arbennig yr oedd yn bleser edrych ar y merched yn eu gwisgoedd prydferth, y brodwaith arnynt yn gywrain a thlws, eu gwallt wedi eu blethu^’n hardd a ribanau a beads o bob 11iw am eu gyddfau. ‘Rwy’n cofio’n arbennig un tro pan oeddem yn mynd mewn sledge dros wastadedd y steppes inni glywed draw yn y pellter ryw ganu trist yn torri an y distawrwydd – pobl y pentre oeddynt yn canu am wrhydri eu cyndadau. Ni allwn anghofio ei swyn am amser maith a byddai fy meddwl yn hedeg yn ol i Gymru a’i. thonau lleddf a hiraeth eto yn codi yn fy mron. Yr oedd y dosbarth hwn y pryd hynny heb allu darllen. Un o’r amryw bethau a^tm tarawodd yn y dref ar y cyntaf oedd y signs ar bob siop; danlunlau oeddynt ac nid goiriau, er esiampl, an siop y cigydd gweloch lun buwch neu ddafad, ac felly an bob siop y rheswm wrth gwrs oedd na allent ddarllen. Mae cyfnewidiad mawr wedi dod ar y wlad yn hyn o beth. Ar fore Sul y cynhelid y farchnad, a gwelid y sgwâr o amglych yr Eglwys o chwech o^tr gloch y bore ymlaen yn llawn o bobl y wlad gyda’u cynnyrch • Yr oedd pris pethau yn rhad iawn, ‘wydd neu dwrki am swillt a chyw am chwecheiniog. Wrth gwrs mewn kopecks a roubles y talwyd am danynt

Mewn cyferbyniad ‘r’ oedd y dosbarth arall yn elthriadol o ddiwylliedig. Yr oeddynt-yn byw mewn tai mawr ar eu ystadau gyda nifer fawr o weithwyr a morwynion. Gallent siarad sawl iaith ac yr oeddont yn darllen yn ehang. Synnwyd fi fwy nag unwaith eu bod yn gwybod gymaint am brif ysgrifenwyr Saesneg y dydd. Yr awdwr Rwsiad y sonient am dano fwyaf oedd Pushkin, ond ychydig a glywais ganddynt am Tolstoi. Frangêg oedd eu hail iaith a chlywais bron fwy o Ffrangêg nag a Rwieg. Iaith galod oedd Rwsiog i ddysgu. Fel y dywedais yr oeddent yn hoff iawn a fiwsig a dawnaio ac yn rhy hoff o chawareu cardiau. Pobl ddiofa a --fater oeddent ond eto yn garedig dros ben a llawer o swyn y perthyn iddynt.

Ni chaniata amser i mi sôn am lawer o arferion diddorol araf y wlad; nac am y tywydd eithafol - gwres llethol yr hâf, oerni llym ac eira dwfn y gaea’hu Clywais i wr ifanc o Rhymney golli ei fywyd mewn storm o eira sydyn ac enbyd. Deuai gwres tanbaid yr haf â llawer o afiechyd fel, Dysentery. Bu bron i ml farw o’r clefyd hwn ond am ofal meddyg a Armeniad a oedd yn un o ddoctoriaid Ysbyty’r Gwaith.

Yn 1892 daeth y Cholera i’r dre a gorfu i ni’r teulu iffoi o’r lle a herwydd y Riots a achoswyd trwy ofn ac anwybodaeth. y bobl. Yr oedd y Riots yn ddigon pwysig i Bapurau Llundain eu croniclo. Ond er gorfod gadael Rwsia fel hyn, mewn brys, teimlwn yn eitha trist wrth ganu ffarwel i lawer o ffrindiau yno. ^‘R’oeddwn wodi cael caredigrwydd rhyfedd gan lawer yn enwedig gan Mr. a Mrs • Arthur Hughes, ac yr oeddwn wedi dod i garu’r wlad a^’i phobl, ac yn y dyddiau diweddar hyn yr wyf yn llawenhau yn llwyddiant eithradol y Rwsiaid.

Y DDINAS DDUR